Νεοελληνικές διάλεκτοι

Επιστημονικά υπεύθυνος:
Χρήστος Τζιτζιλής, ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Ερευνητική ομάδα:
Μ. Μαργαρίτη-Ρόγκα, επίκουρη καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Δρ. Μαρία Τσολάκη, αποσπασμένη εκπαιδευτικός
E. Bilali (υποψήφιος Δρ), συνεργάτης
F. Kılıc, συνεργάτρια
Δρ. Παύλος Αλμπανούδης, εξωτερικός συνεργάτης

Το ερευνητικό πρόγραμμα «Νεοελληνικές διάλεκτοι» εκπονείται από το 2001, ύστερα από πρόταση του καθηγητή Ιστορικής και Βαλκανικής Γλωσσολογίας του Α.Π.Θ. Xρήστου Tζιτζιλή. Στόχος του είναι αφενός να συγκεντρώσει και να παρουσιάσει σε ένα δίτομο έργο τα πορίσματα της έως τώρα νεοελληνικής διαλεκτολογικής έρευνας, αφετέρου όμως να αποτελέσει την αφετηρία για καινούργιους επιστημονικούς προβληματισμούς, με βάση νεότερα δεδομένα και λαμβάνοντας υπόψη, επίσης, τη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία.

Ο πρώτος τόμος του έργου θα είναι μια εκτενής Εισαγωγή και ο δεύτερος θα εξετάζει αναλυτικά τις επιμέρους διαλέκτους και τα ιδιώματα. Ο δεύτερος τόμος θα κυκλοφορήσει πρώτος και βρίσκεται στην τελική ευθεία για την ολοκλήρωσή του. Περιλαμβάνει μονογραφίες έκτασης περίπου 80-100 σελίδων η καθεμιά, για την ποντιακή, την κριμαιοαζοφική, τη θρακοβιθυνιακή, την καππαδοκική, τα υπόλοιπα μικρασιατικά ιδιώματα (Λιβίσι, Φάρασα, Σίλλη), την κυπριακή, την τσακωνική, την πελοποννησιακή, τη μανιάτικη, τη μεγαροκουμιώτικη, την κρητική, την επτανησιακή, τη δωδεκανησιακή, την κυκλαδίτικη, την κατωιταλική και τα βόρεια ιδιώματα, ενώ υπάρχουν και ξεχωριστές μικρότερης έκτασης συμβολές, π.χ. για τα ιδιώματα της Χίου και της Σμύρνης.

Κάθε συμβολή ξεκινάει με την περιγραφή του γεωγραφικού και του ιστορικού πλαισίου εντός των οποίων αναπτύχθηκε κάθε διάλεκτος, και στη συνέχεια παρέχει μια επισκόπηση της ως τώρα σχετικής έρευνας. Όσον αφορά τα γενικά χαρακτηριστικά κάθε διαλέκτου, επιλέγονται 24 βασικά φωνητικά, μορφολογικά, συντακτικά και λεξιλογικά ισόγλωσσα, με τα οποία επιχειρείται η ταξινόμηση και η τοποθέτηση των ιδιωμάτων στον διαλεκτικό χώρο. Ακολουθούν ειδικότερα χαρακτηριστικά κάθε διαλέκτου, αναφορές στις παλαιότερες γνωστές μορφές της και στη συνέχεια δίνεται μια εικόνα της ενδοδιαλεκτικής διαφοροποίησης.

Η συστηματική περιγραφή που ακολουθεί ξεκινάει από τη φωνητική και τη φωνολογία, περνάει στη μορφολογία, στη σύνταξη, στο λεξιλόγιο, στη φρασεολογία, στην παραγωγή και στη σύνθεση, και ολοκληρώνεται με την εξέταση των σχέσεων με άλλες διαλέκτους και γλώσσες καθώς και με την επισκόπηση της σημερινής κατάστασης του ιδιώματος. Ύστερα από μια σύντομη αναφορά στην πιθανή σύγχρονη παραγωγή γραπτού λόγου σε κάθε ιδίωμα, κάθε συμβολή ολοκληρώνεται με την παράθεση σχολιασμένων διαλεκτικών κειμένων και, βέβαια, της σχετικής βιβλιογραφίας.

Το Πρόγραμμα, όμως, δεν θα σταματήσει με την έκδοση του έργου, καθώς το Ινστιτούτο αισθάνθηκε ότι θα έπρεπε και θα μπορούσε να συμβάλει σε μια μονιμότερη ανάπτυξη των διαλεκτολογικών σπουδών και γενικά του επιστημονικού ενδιαφέροντος για τις νεοελληνικές διαλέκτους. Για τους λόγους αυτούς συγκροτήθηκε μια αρκετά καλά ενημερωμένη διαλεκτολογική βιβλιοθήκη, η οποία αγγίζει τους 700 τίτλους και εμπλουτίζεται συνεχώς. Δημιουργήθηκε, επίσης, αρχείο άρθρων και ανατύπων, που σήμερα αριθμεί περίπου 3.500 καταχωρήσεις (σε ένα σύνολο 7.000, που αφορούν την ιστορία της ελληνικής). Τέλος, συγκροτήθηκε ένα αρχείο με προφορικές καταγραφές από διάφορα μέρη του ελληνόφωνου χώρου, με έμφαση σε εκείνα από τα οποία η παλαιότερη έρευνα δεν είχε καταφέρει να συλλέξει αρκετά στοιχεία. Στο πλαίσιο αυτό οργανώνονται αποστολές σε διάφορες περιοχές, από την Τσακωνιά ως τη Βουλγαρία, για να αποκτηθεί νέο πρωτογενές υλικό, με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή το Ίδρυμα να διαθέτει 350 περίπου ώρες ηχογραφημένου υλικού. Το φωνητικό αυτό υλικό προς το παρόν δεν είναι προσπελάσιμο από άλλους ερευνητές, θα εξεταστεί όμως αργότερα η δυνατότητα περαιτέρω αξιοποίησής του.

Από την άλλη, ένας δεύτερος αλλά εξίσου σημαντικός στόχος είναι να δημιουργηθεί ένας μικρός πυρήνας ερευνητών που θα ασκηθούν στη μελέτη των διαλέκτων, θα αποκτήσουν τα εφόδια για τη μελέτη τους και τον προβληματισμό για τους σχετικούς τρόπους έρευνας. Ο πυρήνας αυτός άρχισε να συγκροτείται από την αρχή του Προγράμματος, ως τώρα έχουν περάσει από την εκπαίδευση αυτή 10 ερευνητές και μεταπτυχιακοί φοιτητές και σήμερα αριθμεί 6 μέλη που εργάζονται σε καθημερινή βάση. Το Ινστιτούτο προσπαθεί από αυτή την άποψη να εκπαιδεύσει νέους ανθρώπους και να δημιουργήσει μια ομάδα διαλεκτολόγων, οι οποίοι θα συνδυάζουν τις μεταπτυχιακές ή διδακτορικές σπουδές τους με μια χρήσιμη και εποικοδομητική εργασία.